معنی کلمه جارچی ، صاحب منصبی دیوانی و درباری در دوره صفوی و قاجار که مأمور رساندن اخبار به گوش همگان بود. واژه ترکی «جار» به معنای ندا و آواز (استرآبادی ، ص ۱۳۴؛ غیاث الدین رامپوری ؛ شاد، ذیل «جار») از دورة مغول و ایلخانان در منابع فارسی دیده می شود.
منصب جارچی باشی به غیر از دوران صفویه ، در دوره قاجار بار دیگر از مناصب مهم درباری گردید و صاحب آن اغلب در سفرهای پادشاهان و نیز استقبال از مهمانان خارجی حضور داشت .
این منصب در حکومت عثمانی نیز وجود داشت (برای نمونه رجوع کنید به هامر ـ پورگشتال ، ج ۳، ص ۸۸، ۲۲۶، ۲۳۲، ج ۴، ص ۲۴۰؛ ترجمه فارسی ، ج ۲، ص ۱۰۲۰، ۱۱۳۸، ۱۱۴۳، ج ۳، ص ۱۶۱۰).
به نوشتة عبداللّه مستوفی (ج ۱، ص ۳۸۲، ۴۱۳)، منصب جارچی باشی تا سالهای آخر حکومت قاجار وجود داشت ولی با انتشار اولین روزنامه فارسی در دوره محمدشاه (حک : ۱۲۵۰ـ۱۲۶۴) و تغییر شیوه خبررسانی ، این منصب به تدریج اهمیت خود را از دست داد («نخستین روزنامة فارسی چاپی در ایران »، ص ۴۹؛ مستوفی ، ج ۱، ص ۴۱۳).
زمانی که روزنامه در ایران به شکل منظم منتشر نمی شد، جارچی ها مطالب مهم را به گوش مردم می رساندند و مردم هم به گفته جارچی ها اعتماد داشتند. رئیس جارچی ها را جارچی باشی می نامیدند.
وظایف جارچیان در این دوره چنین بود:
فراخوان سپاهیان از شهرها و مناطق گوناگون برای حضور در جنگ و رساندن اخبار جنگ به گوش مردم یا سلطان به هنگام دوری وی از معرکه (اَفوشْته یی ، ص ۲۸۸؛ جُنابدی ، ص ۶۵۳، ۷۸۸؛ دلاواله ، ص ۲۹۷ـ ۲۹۸)؛ اعلامِ خبرِ عفو عمومی یا مجازات مردمِ مناطق مفتوحه (جنابدی ، ص ۶۶۲؛ اسکندر منشی ، ج ۱، ص ۱۹۷، ۳۴۰)؛ قرق کردن مسیر عبور شاه و حرم او در شهر و درخواست از مردم برای حضور یا عدم حضور در مسیر (اولئاریوس ، ص ۲۱۷؛ نصیری ، ص ۹۴؛ هنرفر، ص ۱۳۷)؛ اعلام خبر مرگ اشخاص معروف و معتبر (جملی کارِری ، ص ۲۷)؛ اعلام قیمت کالاها پس از آنکه دولت آنها را تعیین می کرد (همانجا؛ کمپفر، ص ۱۵۴، ۱۵۶) و پخش هر خبر دیگری که دانستن آن برای عموم لازم شمرده می شد.
جارچیان در کار خبررسانی ، از یاری گروهی به نام «تواچیان » نیز برخوردار بودند، حتی استرآبادی (ص ۱۰۹) تواچی را معادل جارچی دانسته است اما به نظر می رسد بر خلاف جارچی ، که دارای وظایفی متنوع و عام بود، وظیفه تواچیان در امور نظامی خلاصه می شد. در منابع ، وظایفی از قبیل رساندن فرمانهای پادشاه یا فرمانده به سپاهیان ، فراخوان لشکر از سرزمینهای گوناگون برای گردآمدن در مکانی خاص ، تعیین محل استقرار سپاه و نیز محل قرارگرفتن هریک از سپاهیان به هنگام نبرد، صف آرایی لشکر و سان دیدن از آن ، به تواچیان نسبت داده شده است (برای نمونه رجوع کنید به عبدالرزاق سمرقندی ، ج ۲، جزء ۲، ص ۸۶۲، جزء ۳، ص ۱۲۵۴، ۱۲۵۸، ۱۲۸۸؛ طهرانی ، ج ۲، ص ۳۶۴ـ ۳۶۵؛ بابر، ج ۱، ص ۴۰۷، ۵۱۶، ۵۲۴؛ خواندمیر، ج ۳، ص ۶۰۵، ج ۴، ص ۴۸۶؛ شاه حسین بن غیاث الدین محمد، ص ۳۱۹؛ نصیری ، ص ۳۳ـ ۳۴). عبدالرزاق سمرقندی (ج ۲، جزء ۲، ص ۷۰۰) در ذکر حوادث سال ۸۴۱، از دیوان تواچی نام برده و ابوبکر طهرانی (ج ۲، ص ۴۲۶) از دیوان امارتِ تواجیان یاد کرده است .
درباره حمام های تاریخی جارچی باشی :
حمام تاریخی جارچی یکی حمام های قدیمی شهر اصفهان از دوران گذشته (صفویه ) است که در آن دوران بزرگترین حمام اصفهان بوده است و دارای ۲ حمام مردانه و زنانه بودهاست و سال ساخت آن همزمان با میدان امام اصفهان بوده است .این بنا در بازار بزرگ اصفهان و نزدیك مسجد جارچی واقع گردیده و بر اساس كتیبه تاریخی مسجد، ظاهراً در سال ۱۰۱۹ ﻫ . ق به همراه بنای مسجد، توسط ملك سلطان ـ جارچی باشی شاه عباس اول ـ بنا گردیده است.با همت متعالی این شخص(ملک سلطان جارچی باشی ) در اطراف بناهای عظیم میدان نقش جهان ، مسجد شیخ لطف ا… ، مسجد نقش جهان(شاه) ، کاخ چهلستون و کاخ عالی قاپو ، بازار قیصریه ،عمارت هشت بهشت ، مسجد حکیم ، ۴ بنای ارزشمند دیگر به نام های مسجد جارچی ،حمام جارچی ،سرای جارچی وکاخ جارچی ساخته شده و مورد استفاده عموم مردم قرار می گرفت.هم اکنون ۳بنای ابتدایی فعال می باشد وکاخ جارچی کاملا از میان رفته است .
نحوه تقسیم گرما در بخشهای مختلف حمام و ترتیب قرار گرفتن فضاها از جمله رختکن، سربینه، چال حوض وگرمخانه نشان می دهد از لحظه ورود تا خروج برای مراجعین برنامه ریزی وجود داشته تا مردم با عبور از این فضاها علاوه بر نظافت، به ملاقات و گفتگو با یکدیگر و حتی تفریح و شنا نیز پرداخته باشند. مثلا در سربینه، حوضچه هایی وجود دارد که می بایست پاها را در آن شستشو می دادند، و یا در قسمت چال حوض حمام، استخری با قاعده مستطیل وجود دارد که با آب سرد پر می شده و برای شنا استفاده می شده است.
روشنایی از روزنه هایی تأمین می شود که بر روی سقف گنبدی شکل حمام تعبیه گردیده، دراین روزنه ها شیشه های محدبی و عدسی شکل وجود دارد. خاصیت محدبی این شیشه ها علاوه بر جلوگیری از اتلاف انرژی،باعث شکست نور شده و روشنایی را پخش می کند. در واقع مهندسان و معماران بنا از خاصیت ذره بین، برعکس استفاده نموده و براحتی فضای داخل حمام را روشن کرده اند. ویژگی جالب دیگر اینکه شیشه ها از یک طرف نور را عبور می دهند و کسی که در پشت بام باشد نمیتواند داخل حمام را ببیند.
استفاده از حمام ملک سلطان جارچی باشی برای همه مردم آزاد بوده و از سحرگاه تا نیم روز مردها و زنان در این مکان استحمام می کردند و این حمام جزء معدود حمام های آن دوران بوده است که به صورت همزمان دارای ۲ حمام مردانه و زنانه به صورت اختصاصی بوده است .
مخزن حمام از سوختن چوب و زغال گرم می شد و حتی دود حاصل از آن را به داخل گربه رو هایی که در کف وجود دارد هدایت می کردند تا برای ضدعفونی و گرم کردن سایر قسمتها نیز مورد استفاده قرار بگیرد، بدین ترتیب ازکمترین انرژی موجود، به بهترین وجه استفاده می کردند.
البته در اواخر سالهای استفاده از این حمام از گازوئیل به جای زغال برای گرم کردن آب استفاده می شده و البته مقداری گازوئیل را در گربه روهای کف حمام هدایت نموده و سپس آتش می زدند.
آب به خاطر اختلاف سطح میان مخازن و حوضچه ها و فواره ها، به گردش در می آمده و برای به جریان انداختن آب، لوله ها را شیب دار طراحی کرده اند. یکی از مواردی که هنگام بازدید حمام توجه شما را به خود جلب خواهد کرد وجود تعداد زیادی فواره ها و جوی های آب است که تقریبا همه جا دیده می شوند. این فواره ها باعث میشوند تا صدای دلنشین آب در فضای بسته حمام بپیچد و در همه جا به گوش برسد تا کسانی که برای شستشو به گرمابه آمده اند، ساعتی به آرامش برسند و خاطر از دغدغه های روزمره بشویند.
دوران مرمت و بهسازی این بنای ارزشمند تاریخی :
عمليات مرمت حمام سنتي ملك سلطان جارچي باشي متعلق به دوره صفويه جهت كاربري رستوران سنتي و تالار پذیرایی و گردشگری از سال ۱۳۸۲ توسط حاج سيد احمد افتخاري با هزينه اي بالغ بر ۴ ميليارد ۳۵۰ ميليون تومان آغاز شد و در تاريخ ۱۳۹۰/۱۲/۱۸ رسما افتتاح گرديد.
البته شایان ذکر است که قسمتی از این بنا به علت تصرفات عدوانی هنوز بازسازی و بهسازی نگردیده است و در آینده ایی نزدیک با کمک و حمایت مسئولین استانی و علی الخصوص سازمان میراث فرهنگی به این مجموعه دوباره الحاق می گردد .
در اين مراسم استاندار محترم استان، رييس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان اصفهان، مدير عامل سازمان نوسازي و بهسازي شهرداري اصفهان و جمع كثيري از مسئولان و مديران بلند پايه اين ادارات و ساير ادارت مرتبط، به همراه عده اي از فعالان و مدرسان دانشگاهي در زمينه گردشگري و هنرمندان صدا وسيماي مركز اصفهان حضور داشتند.
این بنای تاریخی ارزشمند (به شماره ۱۱۵۴۵ ثبت شده در فهرست آثار ملی کشور ) تا چند سال پیش جهت استحمام مورد استفاده مردم شهر قرار می گرفته و پس از آن به علت فرسودگی و عدم رسیدگی مناسب ، تخریب گردیده که عکسهای قبل از مرمت این بنا در همین سایت ،قسمت گالری تصاویر موجود می باشد .
در حال حاضر اين موزه سفره خانه ظرفيت پذيرايي از ۲۵۰ الی ۳۰۰ نفر را به طور همزمان داراست.
احداث پاركينگ خودرو و فروشگاه هاي صنايع دستي و سوغات اصفهان از پروژه هاي آتي اين مجموعه مي باشد.
